Arikel van Friederike de Raat in NRC 21 oktober 2019.
Dit is een compilatie uit het boek Hoe lang zullen ze leven!? Vijftig vragen over erfenis en nalatenschap door Erna Kortlang en Friederike de Raat. Nieuw Amsterdam, 160 blz. € 15,00
Weinig gebeurtenissen in het leven die zoveel op zijn kop zetten als een echtscheiding. Afgezien van alle emoties moet een van beide partners een nieuw huis zoeken (of allebei), moeten allerlei administratieve zaken worden geregeld en moet worden verhuisd. Er moeten afspraken worden gemaakt over de eventuele kinderen en goederen worden verdeeld.
Is dat achter de rug, dan moet je wennen aan de nieuwe situatie, in de gaten houden of de kinderen de scheiding een beetje goed doorstaan hebben en gaan nadenken hoe het nu verder moet. Is ook die fase voorbij, dan doet vaak een nieuwe partner zijn of haar intrede. Misschien wel een leuke, maar ook niet bepaald een relaxte tijd: wennen aan elkaar, de zorg of je kinderen wel met de nieuwe partner en zijn/haar kinderen overweg kunnen en de vraag: wie gaat waar wonen (met alle veranderingen en stress van dien).
Kortom, niet bepaald een moment in je leven waarop je eens rustig gaat zitten om je af te vragen wat er gebeurt als je zou overlijden. Toch zou dat wel verstandig zijn. Want wie zijn jouw erfgenamen als je gescheiden bent? Zijn dat je kinderen? En als je geen kinderen hebt, erft dan je nieuwe geliefde met wie je bent gaan samenwonen alles? Hoe moet het met het huis dat je net hebt gekocht met je nieuwe partner? En kunnen je ‘bonuskinderen’ van jou erven?
Elkaars erfgenaam of toch niet?
Als je gaat samenwonen met je nieuwe liefde en een samenlevingscontract laat opstellen, word je niet automatisch elkaars erfgenaam. Bij een huwelijk of een geregistreerd partnerschap wel: dan blijven jouw privébezittingen, zoals een ring die je van je oma hebt gekregen toen je achttien werd, weliswaar privé, maar voor de rest valt alles in de gemeenschap van goederen, tenzij je kiest voor huwelijkse voorwaarden. Ook word je automatisch elkaars erfgenaam. En als er kinderen worden geboren, wordt volgens het erfrecht de langstlevende partner beschermd. Bij samenwoners met een samenlevingscontract zijn die automatische gevolgen er niet. Bij samenwoners die ieder eigen kinderen hebben en niet getrouwd zijn of geregistreerd partner, zijn de eigen kinderen de erfgenamen en niet de partner.
Een samenlevingscontract is dus iets totaal anders dan partnerschapsregistratie. Eén ding kun je wel laten vererven via een samenlevingscontract: ‘mede-eigendom’. Als de twee samenwoners samen eigenaar zijn van bijvoorbeeld een huis of inboedel, kunnen zij afspreken dat bij overlijden het aandeel van de overledene in die mede-eigendom toekomt aan de langstlevende, ook als er kinderen zijn.
Samenwoners met kinderen
Als je gaat samenwonen met je nieuwe partner en er zijn kinderen, dan is de basisregel eigenlijk heel simpel: ben je niet getrouwd met je nieuwe partner en heb je geen testament, dan gaat na jouw overlijden alles naar je kinderen. Ben je wel getrouwd, maar heb je geen testament, dan gaat alles naar de nieuwe partner. Je kinderen krijgen weliswaar hun kindsdeel, maar moeten daarop wachten tot de langstlevende is overleden.
Is de vader getrouwd met een partner die net zo oud is als zijn kinderen, dan grijpen die in de praktijk dus vaak naast de erfenis. En als de stiefmoeder ook nog eens hertrouwt en een testament maakt, dan kan de situatie helemaal lastig worden voor kinderen uit een eerste huwelijk: de stiefmoeder kan dan alles nalaten aan haar nieuwe partner. De kinderen kunnen hun kindsdeel wel opeisen, maar als de nieuwe partner niet meewerkt, moet dat via de rechter.
Stiefkinderen laten erven
Als iemand de kinderen van zijn partner van jongs af aan mee heeft opgevoed, ontstaat vaak de wens om behalve het eigen kind of de eigen kinderen ook die van de partner te laten erven. Dat kan. Je kunt een stiefkind erfgenaam maken, naast je eigen kinderen. Daarvoor moet je wel een testament maken, want een stiefkind wordt nooit automatisch erfgenaam.
Nu is er in een samengesteld gezin altijd een zeker risico dat de langstlevende partner toch liever de eigen kinderen bevoordeelt boven de stiefkinderen. Vergeet niet, het erfdeel van eigen kinderen slinkt als de stiefkinderen mee erven.
Het benadelen van die stiefkinderen is niet moeilijk: je laat het testament na het overlijden van je partner wijzigen in het voordeel van je eigen kinderen. In dat geval staan de kinderen van de overledene met lege handen.
Als beide partners dat risico willen uitsluiten, kan in het gezamenlijke testament worden bepaald dat de stiefkinderen niet uit het testament mogen worden geschrapt. Hopelijk heeft de langstlevende dan wel wat overgelaten van de erfenis van de overleden partner…
Herrie in de tent
Het is natuurlijk niet verbazingwekkend dat erfenissen in samengestelde gezinnen nogal eens uitlopen op een drama. Hoe meer kinderen uit verschillende relaties er zijn, hoe groter de kans op botsende emoties. Wat meespeelt, is dat gescheiden mensen de neiging hebben door een roze bril naar hun nieuwe gezinssituatie te kijken. Ze ‘weten zeker’ dat iedereen het ‘heel goed’ met elkaar kan vinden en laten om die reden een testament nogal eens achterwege.
Dat is niet zelden wishful thinking. Doen stiefkinderen en -ouder bij leven van hun ouder/nieuwe partner nog wel hun best om aardig te doen tegen elkaar, na het overlijden van de gemeenschappelijke component blijft daar soms weinig van over. Oud zeer komt boven: de kinderen uit het eerste huwelijk zijn gekwetst door de scheiding van hun ouders, hebben een hekel aan de stiefouder omdat die naar hun idee de plaats van hun echte ouder heeft ingenomen of voelen aankomen dat de stiefouder alles zal ‘inpikken’. De stiefouder op zijn of haar beurt ziet de kinderen uit het eerste huwelijk als aasgieren, die uit zijn op geld. Een emotionele explosie is vaak het gevolg. Alleen een goed doortimmerd testament kan dan uitkomst bieden.
Maak een testament
Het allerbelangrijkste advies aan mensen met een samengesteld gezin luidt: maak een testament. Alleen op die manier kun je je zaken regelen zoals je wilt.
In het testament kunnen bepalingen worden opgenomen over wie wat erft, over legaten, maar ook over wie de uitvaart regelt, wie de nalatenschap afwikkelt, over bewind (zeker als er jonge kinderen zijn, kan het raadzaam zijn iemand mee te laten kijken), over een uitsluitingsclausule enzovoort. En stel een goede executeur aan voor de afhandeling van de nalatenschap. Bij voorkeur iemand die de familie kent, zelf geen familie is en die niet erft.
Ingewikkelde situaties
Sympathieke schoonzoon krijgt niets
Ook zonder kinderen is het van belang om je relatie te formaliseren. Stel, een kinderloze adocaat en haar vriend wonen al jaren samen, maar hebben nooit iets geregeld. Als zij overlijdt, vervalt haar aandeel in het advocatenkantoor aan haar ouders, broer(s) en zus(sen). Die kunnen de erfenis verwerpen en hopen dat de erfenis zo toch bij hun sympathieke schoonzoon/zwager terechtkomt. Maar dat kan wettelijk niet. Verwerpt de familie de erfenis, dan gaat die naar hun kinderen, kleinkinderen, ooms, tantes, neven, nichten en in het uiterste geval naar de staat. Maar niet naar de achtergebleven partner met wie niets geregeld was.
Baby erft huis
Een jaar nadat een stel is gaan samenwonen in het koophuis van de man en slechts drie maanden na de geboorte van hun eerste kind slaat het noodlot toe: de man verongelukt. Hoewel ze het er vaak over hadden gehad, hadden ze nog niets geregeld: geen testament, geen samenlevingscontract. Bovendien was het kind nog niet door zijn vader erkend. Volgens de regels van het erfrecht zijn de erfgenamen dan de ouders, broers en zussen van de overledene. In dit geval zijn dat een zus en twee ouders.
De ouders laten na het overlijden van hun zoon aan zijn vriendin weten dat zij financieel nergens op hoeft te rekenen. Zij en hun dochter zijn immers de erfgenamen, niet de vriendin, noch de baby. De ouders zetten het huis te koop en geven de vriendin te verstaan dat zij moet verhuizen. Die kan daartegen niets ondernemen. Zij telt erfrechtelijk niet mee en kan zich nergens op beroepen: zij en haar vriend waren niet getrouwd, er waren geen testamenten en geen samenlevingscontract. De baby telt erfrechtelijk evenmin mee omdat hij niet is erkend door zijn vader.
In dit geval is er echter een ontsnappingsroute: de gerechtelijke vaststelling van het vaderschap. Als het kind (zijn moeder namens hem omdat hij minderjarig is) bij de rechter kan aantonen dat hij de biologische zoon is van de overledene, erft hij alsnog alles. Zijn moeder mag dan als verzorger blijven wonen in het huis van haar baby. Een testament, erkenning van het kind en een formele relatie hadden veel ellende voorkomen.
Recente reacties